TomGene: Krótkie przedstawienie sylwetek pastorów w Wiskitkach na tle chronologicznych wydarzeń historycznych

Historia parafii ewangelickiej w Wiskitkach sięga początku XIX wieku. Po napływie ewangelików przybyłych na okoliczne ziemie głównie z zachodu, hr. Feliks Łubieński wystąpił w 1804 roku do władz pruskich z prośbą o utworzenie dla nich parafii ewangelicko-augsburskiej. Do tej pory wiskiccy ewangelicy byli pod opieką parafii w Iłowie, która powstała w 1775 roku.

Zgoda władz zapadła w 1805 roku i tak pierwszym pastorem w Wiskitkach został Ernst Friedrich Eisenhauer, którego oficjalnie wybrano 6 kwietnia 1806 roku. Łubieński przekazał część gruntów i budynków wójtostwa na potrzeby nowej parafii. Nabożeństwa odbywały się zatem w jednym z tych domów.

W 1815 roku pastor Eisenhauer opuścił Wiskitki i udał się na posługę do Torunia. Dodatkowo Łubieński nie wywiązał się z wcześniejszych obietnic budowy kościoła.

W okresie gdy nie było pastora w Wiskitkach, mieszkańcy musieli jeździć do innych parafii. Najbliższą parafią, pod którą podlegały wtedy Wiskitki był wspomniany już Iłów. Wiekowy już pastor, Gottlob Haak, od 1817 roku przyjeżdżał co jakiś czas odprawiać nabożeństwa dla wiskickich ewangelików. Podobno podczas jednej podróży rozchorował się i zmarł w 1821 roku.

Według wspomnień jednego z późniejszych pastorów, ówczesna plebania spaliła się ok 1822-23 roku, a wraz z nią dokumenty parafialne. Nie ma zatem dokładnego potwierdzenia jak wyglądała posługa kapłańska w parafii, gdy księdza nie było na miejscu.

W zachowanych aktach gminy dla wyznania ewangelicko-augsburskiego można wyczytać, że w 1823 roku Wiskitki miały już nowego pastora, którym został Michael Steinbrecher. Dużym problemem dla niego okazała się nieznajomość języka polskiego, przez co nie mógł prowadzić ksiąg kościelnych. Ze względu na podeszły wiek i zły stan zdrowia odwołano go w połowie 1827 roku.

23 września 1827 roku nowym pastorem wybrano Gustawa Ludwika Schwartza. Urodził się on w Łowiczu w 1811 roku (s. Alberta i Berty). Kształcił się w liceum w Płocku. Ukończył studia filologiczno- teologiczne w Berlinie. Po powrocie do kraju zdał egzamin z teologii. Pomimo, że pastor zamieszkał w Wiskitkach to nadal wierni nie mieli swojej świątyni.

Nowy pastor dokonał na wstępie analizy finansowej, z której wynikało, że wiskicka wspólnota jest zbyt mała i biedna, aby samodzielnie sfinansować budowę własnego kościoła.

W 1833 roku staraniem Schwartza udało się stworzyć nowy cmentarz na gruntach miejskich. Ogrodzono go również drewnianym parkanem.

Nowy pastor w porównaniu do poprzednika znał język polski. W 1835 wydał nawet swój katechizm nauki chrześcijańskiej. Zdjęcia jego kopii są dostępne na stronie portalu aukcyjnego zajmującego się sprzedażą antyków.

W 1836 roku powołano parafię ewangelicką w Łowiczu i tam przeniesiono pastora Schwartza. Władze kościoła ewangelickiego zdecydowały również, że Wiskitki zostaną filią parafii w Łowiczu. Pastor Schwartz miał przyjeżdżać do Wiskitek, by odprawiać nabożeństwa co trzecią niedzielę i co drugie wielkie święto. W 1848 roku został on przeniesiony do Bełchatowa, gdzie zmarł w 1865 roku. Po nim kolejni łowiccy pastorzy nadzorowali parafię w Wiskitkach. Taka sytuacja utrzymała się do roku 1855.

Początek lat 50 XIX to starania lokalnej społeczności o przywrócenie autonomii parafii ewangelickiej w Wiskitkach. Przez kilka lat gromadzono środki oraz przygotowywano plany budowy kościoła. Starania się opłaciły, gdyż budowę rozpoczęto w 1854, a rok później Konsystorz Ewangelicko-Augsburski mianował księdza Rudolfa Zirkwitza nowym administratorem parafii ewangelickiej w Wiskitkach.

ks. Rudolf Zirkwitz

Rudolf Zirkwitz (s. Fryderyka i Henrietty) urodził się w Kaliszu w 1829 roku. Studiował teologię w Dorpat (Litwa). W trakcie studiów należał do najstarszej polskiej korporacji studentów – Konwent Polonia. Przed przybyciem do Wiskitek był wikariuszem w Mariampolu na Litwie, a potem w Warszawie.

W 1856 ożenił się z Augustyną Justyną Wendt. Mieli razem kilkoro dzieci, w tym syna Teodora, który również został pastorem.

Budowa kościoła w Wiskitkach ciągnęła się latami. Toteż w trakcie jej trwania odprawiono pierwsze nabożeństwo. Nastąpiło to w 1857 roku. W 1862 roku ukończono budowę kościoła w Wiskitkach, a jego poświęcenie odbyło się 12 października. Wybudowano także dom dla pastora i zabudowania gospodarcze.

Pracując w Wiskitkach, pastor Zirkwitz wydał w 1864 książkę do nabożeństwa wg. Dzieła Jakuba Glatz’a. Był to katechizm spisany w języku niemieckim.

Pastor Zirkwitz opuścił Wiskitki w 1869 roku. Został przeniesiony do Włocławka, gdzie zmarł w 1895 roku.

Na jego miejsce do Wiskitek wysłano księdza Teodora Karola Ludwiga. Pastor Ludwig urodził się w Warszawie w 1825 roku. Był synem aptekarza (Edwarda Ludwiga i Joanny Noak). W 1848 roku ożenił się z Julianną Emilią Filipecką. Ślubu udzielał mu stryj Juliusz Adolf Teodor Ludwig, który był jego zwierzchnikiem, pełniąc rolę Generalnego Superintendenta. Przed objęciem parafii w Wiskitkach, Teodor Karol był pastorem w Warszawie oraz w Rawie Mazowieckiej. Tuż po przenosinach do Wiskitek zmarł jego ojciec. Natomiast, gdy Teodor opuszczał Wiskitki w 1875, by przenieść się do Łomży, jego stryj zrezygnował z funkcji Generalnego Superintendenta. Było to podyktowane jego złym stanem zdrowia. Zmarł niecały rok później. Teodor Karol do 1882 roku służył w Łomży, gdzie dokonał żywota swego.

Następcą Ludwiga w Wiskitkach był młody pastor, Wilhelm Piotr Angerstein. Urodził się on w Warszawie w 1848 roku. Był synem stolarza Henryka Franciszka, który przybył z niemieckiego Achim oraz Doroty Emilii Kaulborsch (była ona córką stolarza z Chodcza). Mieszkając w Warszawie uczył się w pobliskim gimnazjum. Natomiast studiował w Erlangen i Lipsku, gdzie ukończył teologię.

ks. Wilhelm Piotr Angerstein

Po objęciu posady w Wiskitkach dużo pisał do różnych gazet i publikował własne książki. Często pisywał do ewangelickiej gazety „Zwiastun” (później Zwiastun Ewangeliczny), której założycielem był ks. Leopold Otto (prywatnie mentor Angersteina).

W 1882 roku wydał krótką publikację pt. „O czytaniu Biblii”, gdzie odnosił się do książki ks. R. Filochowskiego „Rozmowa o czytaniu Biblii”.

Pod koniec posługi w Wiskitkach (1884 rok) redagował gazetę „Głosy Kościelne w Sprawie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego”. Był również wydawcą jego niemieckiego odpowiednika „Evangelisch-Lutherisches Kirchenblatt”. Obie gazety wychodziły co 2 tygodnie.

Na początku 1885 roku odbyło się głosowanie nad wyborem pastora do nowopowstającej w Łodzi parafii św. Jana. Większością głosów zwyciężył Angerstein i jeszcze w tym samym roku opuścił Wiskitki. W Łodzi pozostał aż do śmierci w 1928 roku, gdzie bardzo się przysłużył lokalnej społeczności. Piastując stanowisko Superintendenta bardzo angażował się w sprawy kościoła ewangelickiego.

Kolejnym pastorem w Wiskitkach był młody Juliusz Bursche. Urodził się w Kaliszu w 1862 roku (s. Ernesta Wilhelma i Matyldy). Jego ojciec był pastorem w Zgierzu. Juliusz Bursche ukończył gimnazjum w Warszawie. Potem, podobnie jak jego poprzednik, Zirkwitz, studiował teologię w Dorpacie. Działał także w korporacji akademickiej Konwent Polonia. Po powrocie do kraju, na krótko objął wikariat w Warszawie, by w 1885 roku przyjechać do Wiskitek. W tym samym też roku ożenił się z Amalią Heleną Krusche (ślub odbył w Łodzi – par. św. Trójcy).

ks. Juliusz Bursche

Wiskitki dla ks. Bursche można powiedzieć były krótkim epizodem w jego bogatym życiorysie. W trakcie pobytu tam, rozpoczął budowę domu modlitwy w Żyrardowie, aby żyrardowscy ewangelicy nie musieli ciągle jeździć do Wiskitek. Jego prace zostały przerwane, gdyż został przeniesiony z powrotem do Warszawy. Tam kontynuował swoją posługę szybko awansując w hierarchii kościelnej. W 1905 roku został Superintendentem Generalnym Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce. Potem w 1937 mianowano go biskupem.

W trakcie II wojny światowej został aresztowany przez gestapo. Zmarł w 1942 roku w Niemczech na skutek ran i wycieńczenia spowodowanych torturami.

Wracając do Wiskitek, w 1889 roku następcą ks. Bursche został Rudolf Gustaw Gundlach, którego kandydatura również była rozpatrywana w 1885 roku. Gundlach urodził się w 1850 w miejscowości Paproć Duża (niedaleko Łomży). Był synem lokalnego nauczyciela Jana Gundlacha i Rozyny z domu Koch.

Podczas odbywania nauki w Łomży, dostrzegł go ówczesny pastor Karol Gustaw Manitius, który zabrał go potem ze sobą do Warszawy. Tam Gundlach zamieszkał z rodziną pastora i kształcił się w Gimnazjum Niemieckiej Szkoły Głównej. Studia teologiczne ukończył na uczelni w Dorpacie, która słynęła wtedy z wysokiego poziomu nauczania.

ks. Karol Gustaw Gundlach

Po powrocie do kraju był wikariuszem w Warszawie oraz nauczał religii w lokalnych szkołach. W 1876 poślubił najstarszą córkę swojego opiekuna, Marię Elżbietę Manitius. Następnie był pastorem w miejscowości Kamień.

Po śmierci żony, ponownie się ożenił, z jej przyrodnią siostrą Wandą Pauliną Manitius (ślub w 1879 roku).

Będąc już w Wiskitkach pastor Gundlach podjął się kontynuacji prac swego poprzednika. Zamiast jednak wybudować dom modlitwy, postanowił, że będzie to nowy kościół.

W międzyczasie był również bardzo zaangażowany w pomoc dla ubogich i cierpiących. Wyszedł z inicjatywą utworzenia ośrodka pomocy dla nich. W ten sposób powstał tzw. „Dom miłosierdzia”, w którym zajmowano się potrzebującymi. Budynek wraz z terenem ofiarował zbór ewangelicko-augsburski w Wiskitkach. Pracowały w nim dwie siostry zakonne.

Po uzbieraniu środków finansowych, pochodzących z wielu źródeł, udało się w końcu wybudować nowy kościół ewangelicki w Żyrardowie. Jego poświęcenie nastąpiło 25 września 1898 roku przez ówczesnego Superintendenta Generalnego ks. Karola Gustawa Manitiusa (prywatnie teścia pastora Gundlacha).

Sam Gundlach opuścił niebawem Wiskitki, gdyż wybrano go na nowego pastora w Łodzi (par. św. Trójcy). Nastąpiło to w październiku 1898 roku. Pozostał tam do końca życia, realizując dalej swoje projekty. Pastor Gundlach zmarł w 1922 roku na atak serca, jadąc w Łodzi tramwajem do chorego.

Pod koniec grudnia 1898 w wyniku wyborów, nowym pastorem ogłoszono Teodora Hugo Woscha.

ks. Teodor Hugo Wosch

Urodził się on w Stawiszynie w 1870 roku. Był synem Adolfa, lokalnego nauczyciela. Podobnie jak jego poprzednicy, Teodor Wosch studiował teologię w Dorpacie. Po ukończeniu studiów objął wikariat w Gostyninie. Tam zaskarbił sobie uznanie wiernych dzięki swoim kazaniom. Byłym tak dobrze przygotowane i ujmujące, że podczas głosowania w Żyrardowie zdobył 495 głosów. Jego kontrkandydaci zebrali ich łącznie 33.

Nowy pastor za siedzibę parafii obrał sobie Żyrardów, gdzie odprawiał msze w nowo pobudowanym kościele. Kościół w Wiskitkach przestał być głównym miejscem kultu, gdyż silnie rozwinięty Żyrardów przyciągał coraz więcej nowych mieszkańców, na których czekały lepsze perspektywy na życie. Msze odbywały się tam nawet cztery razy w tygodniu. Za to w Wiskitkach była jedna msza w miesiącu. Był to początek zbliżającego się upadku parafii w Wiskitkach.

Kolejne lata tylko to potwierdzały. Wcześniej pobudowany „Dom miłosierdzia” dalej istniał, lecz jego główną ideę i dalszy rozwój przeniesiono do Łodzi. Zdecydowano tak podczas obrad w trakcie trwającego XXIII synodu ewangelicko-augsburskiego w 1905 roku.

W jednym z numerów Zwiastuna Ewangelickiego z 1905 roku (już wtedy pod red. J.Bursche) stwierdzono, że:

„Dość smutny widok przedstawiają Wiskitki. Piękny kościół z pięknem ogrodzeniem i murowaną plebanją stoją pustkami. Parafja Wiskicka wyludniła się a dla pozostałych nie będzie rzeczą łatwą utrzymać te zabudowania w należytym porządku. Życie religijne w parafji Wiskitki-Żyrardów, dzięki gorliwości proboszcza ks. Woscha, jest silnie rozbudzone. Ofiary na cele misyjne i dobroczynne płyną hojnie, a piękny śpiew przy doskonałej grze na organach czyni podniosłe wrażenie.”

Za to w Żyrardowie, pastor Wosch pobudował salę konfirmacyjną wraz z mieszkaniami dla organisty i zakrystiana.

W trakcie I wojny światowej, pastor Wosch musiał dzielić swe obowiązki między Żyrardowem, a Warszawą. Zastępował tam pastora Juliusza Bursche’go, który został zesłany w głąb Rosji. W tym czasie wielu parafian opuściło swe domy, a część z nich powróciła dopiero w 1918 roku.

Po wojnie pastora Woscha przeniesiono do parafii we Włocławku (1918 rok), gdzie zmarł w 1938 roku piastując stanowisko Superintendenta Diecezji Płockiej.

Kolejni pastorzy powoływani na stanowisko administratorów w Żyrardowie byli stricte związani z tą parafią. Wiskitki jak i inne okoliczne parafie, które nie miały swoich pastorów, znajdowały się pod opieką pastora z Żyrardowa. To tam jednak rozwijało się głównie życie w wierze ewangelickiej.

W trakcie trwania II wojny światowej, kościół w Wiskitkach doznał znacznych uszkodzeń. Po wojnie w 1948 roku zdecydowano, że zostanie on rozebrany.

Od zakończenia I wojny światowej do momentu rozbiórki kościoła, która nastąpiła pod koniec 1951 roku, opiekowali się nim następujący pastorzy:

- Feliks Teodor Gloeh (1885-1960, pastor w Żyrardowie w latach 1918-1922)

- Otto Wittenberg (1894-1967, pastor w Żyrardowie w latach 1922 – 1939)

- Edward Romański (1912-1984, wikariusz w Żyrardowie w latach 1938 -1945)

- Karol Messerschmidt (1905-1991, kapelan wojskowy, opiekował się parafią Żyrardowską w latach 1945-1950)

Do dziś nadal funkcjonuje parafia ewangelicko-augsburska w Żyrardowie. Po kościele w Wiskitkach nie zostało żadnego śladu, natomiast cmentarz ewangelicki to aktualnie kilka starych grobów zarośniętych trawą.