Akty łacińskie - struktura

Akty łacińskie - struktura

W tym artykule postanowiłem omówić wzory i strukturę aktów łacińskich. Oczywiście jest to luźna interpretacja oparta o moje doświadczenia i styczność z nimi. Nie uczyłem się nigdy łaciny więc mogą tu być błędy. Sam z użyciem słownika i rozumu tłumaczyłem sobie akty. Mam nadzieję, że pomoże to początkującym genealogom zrozumieć jak czytać takie akty i wyciągać z nich potrzebne informacje po mimo nieznajomości łaciny.

Należy zacząć do tego, że zanim powstał Kodeks Napoleona  wszelkie informacje o urodzeniach, ślubach i zgonach zapisywano w księgach po łacinie.

Robili to zazwyczaj księża w danej parafii. Niestety takie akty zawierały bardzo mało informacji tzn. nie były aż tak szczegółowe jak akty z XIX w. bądź późniejsze.

Przedstawię 3 przykładowe akty urodzenia, ślubu i zgonu. Na ich podstawie postaram się omówić ich strukturę i to na co warto zwrócić uwagę. Przy każdym akcie dodałem czerwone cyferki, do których będę się odwoływał w opracowaniu.

akt urodzenia:

Na samej górze aktu widnieje miejscowość - Biskupice  (1), z której pochodzili rodzice i dziecko. Zdarzało się tak, że w ogóle nie podawano w nagłówku miejscowości tylko np. w treści aktu gdzieś za danymi rodziców.

Następnie podana jest data chrztu (2). Może być podana z użyciem liczb bądź pisemnie. Księża często stosowali skróty co do miesięcy. Tutaj warto sobie gdzieś zapisać jak pisano miesiące po łacinie gdyż często się to przydaje.

Polska nazwa	Nazwa łacińska	Skrót
Styczeń	Januarius	Jan.
Luty	Februarius	Feb.
Marzec	Martius	Mar.
Kwiecień	Aprilis	Nie spotkałem się
Maj	Maius	Nie spotkałem się
Czerwiec	Junius	Juni
Lipiec	Julius	Juli
Sierpień	Augustus	Aug.
Wrzesień	September	7bris, zbris
Październik	October	8bris, obris
Listopad	November	9bris, gbris
Grudzień	December	xbris, 10ber

Data zapisana słownie wyglądała mniej więcej tak:

Anni Domini Millesimo Septingentesimo Sexagesimo primo die Octava Junij - 1761.06.08

Rok z reguły był podawany przy 1 akcie z danego rocznika, a potem już nie. Chociaż zdarza się, że jest przy każdym akcie. Jaki ksiądz taki obyczaj :)

Można też spotkać taki zwrot:  idem qui supra - oznacza 'tak samo jak wyżej'. Nie raz w ten sposób skracali księdza datę, zamiast pisać ciągle miesiąc i dzień.

Bywało tak, że były 2 daty. 1 - chrzest, a 2 to data urodzenia. Często wtedy pojawiała się wzmianka 'heri' co oznacza wczoraj.

Gdy już przebrniemy przez datę to z reguły pojawia się wzmianka jaki ksiądz dokonywał chrztu (3), a potem jest magiczny zwrot:  'baptisavi infantem' - co mniej więcej oznacza 'ochrzciłem dziecko' (4).

Potem mogło być 'nomine - nazwane' i już konkretne imię (5), oczywiście po łacinie. Słownika imion łacińskich tutaj nie zamieszczę, bo jest ich mnóstwo. Łatwo je znaleźć wpisując odpowiednie zapytanie w Google. Dodatkowe słowa jakie obok imion mogły się pojawić to:

filia - córka

filius - syn

gemellos - bliźnięta

laboriosorum lub lab. 

Potem już zaraz były dane rodziców czyli imię i nazwisko ojca oraz imię matki (6). Dodatkowo mogło się pojawić nazwisko panieńskie matki choć nie był to obowiązek. Jeżeli rodzice byli szlachetnie urodzeni to jeszcze pojawiał się dopisek w stylu 'nobilis'.

Po danych o rodzicach przychodziła na koniec wzmianka o rodzicach chrzestnych czyli 'patrini fuere' lub jakiś inny skrót (7).

Chrzestnych z reguły było dwoje, najpierw mężczyzna, a potem kobieta + wzmianka skąd byli, choć nie zawsze. Nie raz osób było więcej.

Tutaj jak widać tych danych było podanych dosyć sporo. Niestety nie było z reguły wiadomo kim dla dziecka byli świadkowie. Brakowało wzmianki czy to sąsiad, wuj czy inny krewny.

akt ślubu:

Podobnie jak w akcie urodzenia, na samej jest informacja o miejscowości i dacie (1). Tutaj schemat i skróty te same. Potem pojawia się to magiczne słowo 'matrimonium' lub jego skrót oznaczające, że mamy do czynienie z aktem ślubu (2).

Następnie jest imię i nazwisko pana młodego (3). Często jest też wzmianka o miejscowości, z której przybył, a czasami jak mamy szczęście to dane rodziców lub wiek.

Jeżeli pan młody był wdowcem to pojawi się zwrót viduus lub inny skrót np. 2/secundi voti. Jeżeli młody był kawalerem to będzie wpis 'juvenes'.

Potem pojawiają się dane panny młodej czyli imię, nazwisko, miejscowość i ew. dane rodziców (4). 

vidua - wdowa

virgo - panna

Na koniec tak samo jak poprzednio wzmianka o świadkach (5). Z tą wzmianką o rodzicach i miejscowości to bywa różnie. Najczęściej jest tylko imię i nazwisko panny młodej. Jak mamy pecha to w ogóle nie będzie nawet nazwisk.

Często w przypadku ślubu wieśniaków bywało tak, że nie podawano nazwisk. Wtedy dopiero zaczynały się komplikacje i dopasowywanie odpowiednich aktów do osób.

akt zgonu:

W aktach zgonu niestety podawane jest najmniej informacji. Zaczynamy oczywiście od daty zgonu i miejscowości (1). Potem pojawia się imię i nazwisko zmarłego (2). Jeżeli zmarły był dzieckiem to będzie wzmianka o rodzicach jak w naszym przypadku (3).

Pojawi się wpis w stylu <imię> filia/filius dane rodzica/rodziców. Dopiero potem jest wiek (nie zawsze podawany) i ew. stan osoby (kawaler, zamężny, wdowiec, szlachcic) (4).

Niestety nie ma tu w ogóle wzmianki o tym, kto zgłaszał śmierć osoby. W przypadku dorosłych bardzo rzadko kiedy są podawani rodzice. W starszych aktach bliżej 1700r to nie podawano z reguły wieku zmarłego dorosłego.

Warto też zwrócić uwagę, że wiek był podawany w przybliżeniu. Bez aktu urodzenia jest on niemożliwy do dokładnego ustalenia. Zauważyłem, że z reguły rozbieżności sięgają 5-10 lat.

Jeżeli zmarły miał żonę lub męża to czasami pojawia się o nich wzmianka (samo imię).

Podsumowując akty łacińskie są dosyć ubogie w informacji. Najlepiej z reguły wypada akt urodzenia. Zawiera najwięcej danych. Oczywiście nie ma reguły. Wszystko zależało od sumienności księdza. Do tego dochodził jeszcze charakter pisma. Przy najstarszych aktach zauważyłem, że pomijając ich stan, czytelność pisma była o wiele trudniejsza niż bliżej XIX w.

Wydaję mi się, że dosyć szczegółowo przedstawiłem budowę aktów łacińskich. Jeżeli jeszcze uznam, że warto o czymś wspomnieć to postaram się tutaj dopisać takie informacje.